مقایسه همه گیری طاعون و کرونا

به گزارش مین فود در نشست نقد کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی» نوشته مایکل والترز  دالس با ترجمه قربان بهزادیان نژاد درباره این کتاب و تأثیرات و تغییراتی که طاعون در قرن چهاردهم ایجاد کرد سخن گفته شد. همینطور با مقایسه همه گیری طاعون و کرونا، به مشابهت های رفتاری در بهداشت عمومی پرداخته شد.

به گزارش مین فود به نقل از ایسنا، غلامرضا ظریفیان رئیس اندیشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی در نشست نقد و بررسی این کتاب که در محل این اندیشگاه برگزار شد، اهمیت کتاب را بررسی یک پاندمی فراگیر و یک بیماری عالم گیر در دوران بعد از تمدن اسلامی در قرن چهاردهم میلادی عنوان نمود و اظهار داشت: برخی معتقدند پاندمی ها، مقدمه تغییرات بزرگ و بنیادین در طول تاریخ بشریت بوده است. یکی از عاملهای مهم رنسانس را هم شیوع پاندمی طاعون عنوان کرده اند و الان هم با یک شیوع وحشتناک و خانمان سوز با عنوان کرونا روبه رو هستیم. در چنین شرایطی برخی معتقدند که از این پس میتوان دنیا را به پیشاکرونا و پساکرونا تقسیم کرد.
رئیس اندیشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با بیان اینکه مبحث بررسی پاندمی ها بین رشته ای است، اظهار داشت: این امر ابعاد مختلف زندگی انسان را در برمی گیرد و به لحاظ مباحث وجودشناسی، معرفتی و نگاه الهیاتی و هم مسائل انضمامی اقتصادی، فقر، گرسنگی، فاصله طبقاتی و مشکلات روحی-روانی و تحولات فرهنگی و سیاسی نقش ایفا می کند.
او به اهمیت و جایگاه این کتاب بخصوص در عصر حاضر پرداخت و اظهار داشت: دالس (نویسنده اثر) کوشیده با عنایت به علاقه ای که به مسئله تحولات طاعون سیاه داشته به سراغ اسناد برود و منابع مختلف تاریخی و غیرتاریخی را مورد توجه قرار دهد.
ظریفیان به نقد و بررسی کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی» پرداخت و اظهار داشت: ۲۵ صفحه اولین چاپ دوم این کتاب به مقدمه ای بسیار عالمانه اختصاص دارد که میتوان گفت این مقدمه به تنهایی یک مقاله پرارزش علمی است؛ در این مقدمه فرآیند فرهنگی-اجتماعی و تخصصی این پاندمی شرح داده و به بهانه این پاندمی وارد بحث کرونا شده است.
آثار اپیدمی ها
در ادامه قربان بهزادیان نژاد، استاد میکروب شناسی و پژوهشگر علوم بین رشته ای بعنوان مترجم کتاب اظهار داشت: در زمان ترجمه این کتاب تصور نمی کردم جامعه و افراد آن در عصر حاضر، تجربه ای مشابه را پیش رو داشته باشند. مبحث کتاب، مرگ سیاه است که در زبان فارسی آنرا به طاعون یا افول تمدن اسلامی بازگرداندیم؛ اصولا در تاریخ اجتماعی، طاعون در غرب و شبه طاعون شرق به شکلی همه اپیدمی ها و پاندمی ها را شامل می شود و تعریف دقیقی از طاعون وجود ندارد، البته مرگ سیاه شباهت های بسیار زیادی به طاعون دارد.
بهزادیان نژاد بی توجهی به پیش فرض های نویسنده را مانع فهم دقیق اثر عنوان و تصریح کرد: لازم و ضروریست که توجه ویژه ای به پیش فرض های نویسنده این اثر داشته باشیم، در غیر این صورت فهم مطلب دشوار به نظر می آید. بر همین مبنا باید بپذیریم که اصولا اسلام جن و چشم زخم را قبول دارد، در دوران مکی و مدنی اسلام در آیات تفاوت هایی است و در زندگی پیامبر(ص) تفاوت هایی در میزان قدرت جن وجود دارد و اما بالعکس، هیچ یک از فرقه های اسلام سحر و جادو را نمی پذیرند. دالس اعتقاد دارد در اسلام همه پنج مذهب نسبت به سحر و جادو شدیداللحن برخورد می کنند و هم اصولا در اسلام گناه نخسین وجود ندارد.
او سپس بیان نمود: نویسنده در این اثر به صورت گذرا آثار اجتماعی و سیاسی طاعون ها را مورد بحث قرار می دهد؛ در تغییر حکومت رم، در سقوط سلسله ساسانی و در جایگزین شدن عباسی ها به جای اموی ها این امر موثر بوده است. همینطور طاعون ترکیب جمعیتی را تغییر داد و اصولا نهضت ترجمه هم به شکلی تحت تأثیر این اپیدمی ها قرار داشت. دالس در این اثر به گفتمان های غالب هم اشاره می کند که منظور گفتمان پزشکی و دینی است که ریشه در یونان باستان دارد و تغییراتی را ایجاد می کند، نمادهای این پزشکی ابن سینا، رازی، ابن رشد و... هستند. این پزشکی نظریه به وجود آمدن اپیدمی را هوای آلوده می داند که سبب بیماری و انتشار می شود و درمان های آن هم بر مبنای شیوه های مادی است مثلاً حجامت، دود دادن و دارودرمانی.
بهزادیان نژاد در ادامه با عرضه توضیحاتی درباره گفتمان دینی اپیدمی ها در جهان اسلام، به تاثیرات اقتصادی بیماری های همه گیر اشاره نمود و اظهار داشت: بی ثباتی اقتصادی در این حوزه نخستین بحث و چالش است، نیروی کار به شدت کاسته می شود و حتی کشاورزان نیرویی را برای برداشت محصولات خود پیدا نمی کنند، خیلی از صنایع دستی که در آن دوران صنعت با درآمدی بالا بودند از بین می روند و زمینه برای ورود کالاهای خارجی فراهم می شود.
او اظهار نمود: تاثیرات فرهنگی و اجتماعی مبحث دیگری است که نویسنده در این اثر مورد بحث قرار داده؛ یک نوع بی میلی به ادامه حیات شکل می گیرد به صورتی که ازدواج ها کاسته می شود و افراد علاقه ای به فرزندآوری ندارند. در همین مسیر، گروه های خیری شکل می گیرد و یک بازخوانی در نهاد علما صورت گرفته و نقش واسط بین حکومت و مردم برجسته می شود. دالس دست اندازی به اموال و دارایی های مردم توسط عمال حکومت را به شکل مفصل مورد بحث قرار می دهد و فروپاشی حکومت ممالک در ادامه تحت تأثیر این پاندمی اتفاق می افتد.
بهزادیان نژاد به مقایسه تبعات مرگ سیاه در غرب و شرق پرداخت و اظهار داشت: مرگ سیاه به ظهور اندیشه های منتهی به رنسانس کمک می نماید و پزشکی نوین نهادینه می شود اما در شرق نوعی دنیاگریزی شکل می گیرد و مردم راحتتر مسئله را می پذیرند و عوارض روحی و روانی کمتری نسبت به غرب دارند به صورتی که در غرب فرار به جای ماندن تشویق و به علل مادی بیشتر توجه می شود. بینش مرگ در غرب با زندگی در هم می آمیزد و جدالی بین زندگی و مرگ رخ می دهد.
اپیدمی ها مرز نمی شناسند
سپس یوسف اباذری، جامعه شناس و پژوهشگر در این جلسه اظهار داشت: خواندن ترجمه این کتاب برای من بسیار پرارزش بود که با مطالعه آن به نکاتی دست یافتم که بسیار اهمیت داشت. گمان می کردم وقایع تاریخی علل دیگری دارد که در این اثر این امر به صورت شفاف تر عنوان شد. طاعون در غرب و در تاریخ ایران تأثیر داشته و نکاتی در این حوزه نمایان شد که می تواند برای عصر حاضر و آیندگان مفید واقع شود.
اباذری اضافه کرد: با مطالعه آثار این چنینی و آگاهی نسبت به تاریخ بدون شک بهتر می توانستیم کرونا را بعنوان یک بحران و بیماری همه گیر مدیریت نماییم. امروز همه بشر به جایگاه و اهمیت علم واقف هستند و می دانیم جهان در عصر مدرن به سر می برد. ما در دوران شکوفایی علم به سر می بریم اما با پیشرفت های پیاپی علوم میتوان انتظار داشت در ۱۰۰ سال آینده علم کنونی بشر، کودکانه و ابتدایی به نظر آید.
اباذری با بیان اینکه طاعون منجر به تغییرات عجیبی شد، به توجه به بهداشت همگانی در آن دوران اشاره نمود و اظهار داشت: در آن دوران دریافتند که قرنطینه و ایجاد بهداشت در سطح کلی و مداوای همگان راهکاری برای برون رفت از بحران طاعون است، این امر حتی به تغییر شکل دولت ها منجر گردید. یکی از اموری که امروز هم در شرایط کرونا مطرح است مبحث «بهداشت همگانی» است به این معنا که خدمات پزشکی در اختیار عموم جامعه قرار بگیرد. نمی توان بهداشت و خدمات درمانی را به افراد خاصی اختصاص داد و انتظار داشت جامعه ایمن بماند!
این جامعه شناس افزود: باید در ایجاد بهداشت جامعه، دولت یا به صورت کلی حکومت و هم همه افراد جامعه شامل فقرا، افراد طبقات پایین و میانی و... کوشا باشند تا سلامت جامعه حفظ شود و اگر کسی بیمار شد تلاش جامعه در جهت مداوای این فرد باشد. این مهم یکی از نتایجی بود که بعد از طاعون یا مرگ سیاه در غرب به وجود آمد و آثار آن برای همه نمایان شد، به صورتی که دولت های شرقی زمانی که به این امر واقف شدند از آن بهره بردند.
اباذری اظهار داشت: در قرون پانزدهم و شانزدهم زمانی که دولت ها شروع به وضع یک سری مقررات برای حفظ سلامت همگانی کردند، افرادی به این عملکرد با افکار و ایده های خود حمله کردند و معتقد بودند که با این روش آزادی مردم سلب می شود و این روش مخل زندگی مردم می شود.
او ضمن اشاره به انتقاد میشل فوکو از سازمان ها همچون سازمان بهداشت جهانی، بیان نمود: او مدعی بود این سازمان ها در بدن، بهداشت، نحوه زندگی و... مردم دخالت می کنند اما کرونا نشان داد این اتفاق به چه میزان یک جانبه است؛ واکسن کرونا را شرکتهای خصوصی می سازند و از پول مالیات دهندگان بهره می برند، در این بین سازمان بهداشت جهانی موافق در اختیار گذاشتن فرمول تولید واکسن در همه کشورها بود و تاکید داشت بدون تزریق واکسن به کشورهای جهان سوم، بدون شک کشورهای دیگر نمی توانند به سلامت خود در مقابل کرونا دست یابند.
این جامعه شناس اضافه کرد: تغییرات آب و هوایی بر مبنای تحقیقات صورت گرفته و هم با عنایت به مطالب آورده شده در ترجمه این کتاب یکی از عاملهای مهم عنوان شده که این فرضیه الان قوت گرفته است.
او با تکیه بر اینکه نمی توان بهداشت و سلامت جامعه و به صورت کلی وضعیت جهان را به شرکتهای خصوصی محول کرد اظهار داشت: این مهم نیازمند برنامه ریزی کلان است. در ایران بعضی از شرکتهای دانش بنیان داوطلب ساخت واکسن شدند و دسته دیگری از شرکتهای تجارت بنیان خواهان واردات واکسن شدند. در هر دو صورت سلامت و بهداشت مردم به دست شرکتهای خصوصی افتاده است که هریک به فکر منافع خود هستند. البته همه مردم باید در بهداشت جمعی و همگانی دخیل باشند. یکی از درس هایی که به دنبال شیوع کرونا آموختیم، مشابه نتیجه ای است که در طاعون یا مرگ سیاه به وجود آمد؛ به عبارت دیگر ما آموختیم که برای مدیریت این شرایط و مهار بحران کنونی باید به سراغ بهداشت عمومی برای همه مردم جامعه حتی فقیرترین افراد رفت چونکه همه به یکدیگر متصل هستند؛ طاعون یا کرونا مرز نمی شناسد و سلامت کشورهای پیشرفته و ثروتمندترین مردم وابسته به سلامت کشورهای جهان سوم و فقیرترین اقشار جامعه است.
این جامعه شناس به وظیفه رهبران کشورها در انتشار ویروس ها همچون طاعون در آثار باقی مانده از گذشتگان اشاره و تصریح کرد: در این آثار آمده است که رهبران کشورها باید مسئولیت آنرا بپذیرند. تصور می کنم جهان پس از مرگ سیاه جهان سابق نبود که آقای بهزادیان نژاد بعنوان مترجم این اثر به درستی به این مسئله اشاره نمود. بدیهی است که دنیای پس از کرونا هم آموزه هایی را برای ما و آیندگان به یادگار می گذارد، نمی توان سلامت، زندگی و مرگ مردم را در این حوزه نادیده گرفت و نمی توان پذیرفت که این آیتم ها در اختیار سازمان هایی قرار گیرد که به منافع شخصی خود توجه دارند؛ ما به محیط زیست و سلامت همگان و عدالت در نزد همگان باید دقت و دقت کنیم و این مهم را کرونا بار دیگر بر ما متذکر شد.
کرونا نتیجه آلودگی محیط زیست است
در ادامه نشست مجازی نقد و بررسی کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی»، منوچهری با بیان اینکه این اثر از نظر تاریخی اثری عمیق است و بهزدیان نژاد به خوبی از پس ترجمه این کتاب برآمده، اظهار داشت: این کتاب به رغم اینکه ترجمه است اما ارزش علمی اولیه خویش را اصالتا حفظ نموده است، چندین مرتبه این اثر ترجمه شده را مرور کردم و دریافتم که مخاطب در خواندن و مطالعه کتاب به علت وفور مفاهیم و مباحث بسیار با مشکلی روبه رو نمی گردد. در چاپ دوم بخصوص به واسطه مقدمه آورده شده، کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی» به خوبی برای مخاطب معرفی شده است ضمن اینکه وجود مباحث و مسائل فعلی (شیوع ویروس کرونا) به علت موضوعیت داشتن با شرایط حال حاضر اهمیت این اثر ترجمه شده را افزون کرده است.
او تصریح کرد: مبحث فلسفه سیاسی و تغییر است که این اثر را بااهمیت و مطالعه آنرا ضروری می کند. این کتاب دستور کار بسیار بزرگی داشته است و کوشیده همه مسائل و جوانب را درباره طاعون در خاورمیانه با تمرکز بر طاعون قرن هشتم و نهم مدنظر قرار دهد. این اثر به تعبیری برای خواننده اقناع کننده است. عدم انسجام مطالب همچون کاستی های این اثر است که به علت بزرگی و گستردگی کار این مورد می تواند طبیعی به نظر برسد.
منوچهری اظهار داشت: بر مبنای منابعی که در چندین سال گذشته کار شده، یکی از علل شیوع طاعون و ایپدمی ها جنگ است، طاعون قرن چهاردهم در ۱۰ سال ابتدای جنگ های صدساله رخ می دهد، جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴ تمام می شود و در سال ۱۹۱۸ آنفلوآنزای اسپانیایی شایع می شود که تلفات زیادی را با خود به همراه دارد.
او تاکید کرد: جهش های ژنتیکی شوخی نیست و به سادگی و سادگی رخ نمی دهد، اهمیت این امر بیشتر از آن چیزی است که نویسنده در اثر خود به آن اشاره نموده است. ما نیازی به اینکه پاسخی از جنبه الهیات به کرونا بدهیم نداریم، کرونا نتیجه آلودگی محیط زیست است و آلودگی محیط زیست توسط بشر بوجود آمده است. برهمین اساس برای فهم پدیده طاعون و کرونا باید توجه بیشتری به مسائل زیست محیطی داشته باشیم.
وی در ادامه بیان نمود: نویسنده مقایسه ای بین طاعون در خاورمیانه و مرگ سیاه در اروپا می کند اما نمی دانم به چه دلیلی از مسئله ای غفلت می کند که بسیار بااهمیت است و این مورد در ارتباط با تغییرات است؛ نویسنده بیشتر از هرچیزی به افول نظر دارد اما این امر درباره اروپا رخ نمی دهد، اتفاقی که در اروپا رخ می دهد این است که جمعیت کاسته می شود که اثر فوری در توزیع ثروت دارد. در اروپا یکی از وظایف کلیسا و کشیش هر روستا این بود که وقایع را به صورت روزانه ثبت کند بر همین مبنا تمام مباحث تاریخی و اجتماعی اروپاییان مستند است. آنها در رویارویی با طاعون با دو دیدگاه ادامه حیات می دهند، مصرف گرایی در آنها ترویج می یابد، لباس های فاخر استفاده می نمایند و بر همین مبنا طاعون سبب می شود تجارت خارجی در اروپا گسترش یابد و این امر بسیار بااهمیت است و اما عده ای با نگرش به آن دنیا ادامه می دهند و ثروت خویش را به کلیسا می بخشند و کلیساها معدن ثروت می شوند.
در انتها قربان بهزادیان نژاد در پاسخ به نقد و بررسی های صورت گرفته از کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی» اظهار داشت: به اعتقاد من در کتاب های پزشکی و منابع رشته های آزمایشگاهی، همواره هم نشینی جنگ، فقر، قحطی، همه گیری ها، سوءتغذیه و... وجود داشته اما در ادبیاتی که در جامعه ایرانی در مورد تغییرات وجود دارد، بیماری ها و همه گیری ها نقش محوری و اساسی ایفا نمی نماید.
او اضافه کرد: این کتاب انتخاب گردید تا نوعی اخطار به نقش بیماری ها در کنار دیگر عوامل باشد. ما در سالهای گذشته بیماری های نوظهور و یا قبلا از صحنه خارج شده و باردیگر ظهورکرده را به صورت فراوان شاهد بوده ایم. دیده شدن تحولات در کنار بیماری ها و بخصوص همه گیری ها در تاریخ بشر بسیار حائز اهمیت می باشد.
به قول بهزادیان نژاد، تغییرات محیط زیست و تکامل در عرصه موجودات یا میکروارگانیسم ها یا حیوانات بزرگ تر در مرگ سیاه مورد توجه نویسنده بوده است.
وی همینطور درباره انتخاب عنوان کتاب اظهار داشت: احوالات و فضای روحی و روانی افراد در زمان ترجمه یا نگارش اثر بر نتیجه حاصله موثر است. بخصوص زمانی که در ترجمه از علوم و تجارب دیگران استفاده می کردم کاملا مشخص بود که نویسنده می خواهد موضوعی را مطرح کند و آن مبحث این است که در جهان اسلام عنصر عقل مغلوب نگرش های تحجرگرایانه و جهل گرایانه شده است.
این پژوهشگر و مترجم تصریح کرد: بعنوان فردی که در مجموعه بهداشت و درمان درحال فعالیت است این مورد را که بعضی از افراد ناتوان در استفاده از امکانات حداقلی برای درمان هستند به خوبی لمس می کنم. تکرار مجدد تاریخ حول یک پدیده بیماری با همه تلاشهای جامعه علمی، تقابل دین و علم و هم تقابل انسان مدرن و انسان سنتی را نشان داده است.